რატომ არის აუცილებელი 1990-იან წლებში უფლებაშელახული ოსი მოქალაქეებისთვის ქონებაზე უფლებების აღდგენა

მალხაზ სალდაძე, 
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი

1990-იანი წლების დასაწყისში, როდესაც საქართველო დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბების გზას შეუდგა, ჩვენი საზოგადოება ურთიერთდაპირისპირების და კონფლიქტების მორევში ჩაეშვა. გამყოფი ხაზები თანადროულად გაჩნდა როგორც საბჭოთა პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული საზღვრების გასწვრივ, ისე საზოგადოებრივ ჯგუფებს შორის. არათუ დავის, არამედ ძალადობრივი დაპირისპირების და სისხლისღვრის საგანი გახდა, ერთი მხრივ, აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი და მეორე მხრივ, ეთნიკური და სამოქალაქო-პოლიტიკური კუთვნილებები.
 
საქართველომ გადაიტანა ორი სეცესიონისტური ომი, სახელმწიფო გადატრიალება და სამოქალაქო ომი, მიიღო ეთნიკურ ნიადაგზე დაპირისპირების კერები, რომელთაგან ზოგიც ანგარიშსწორების და დანაშაულებრივი ძალადობის ისეთ მაგალითებს მოიცავს, რაც ადამიანის უფლებების კუთხით შეფასებისას სირცხვილის და სინანულის გრძნობას ტოვებს. ასეთებს შორისაა ქართულ-ოსური დაპირისპირებისას ეთნიკურად ოსი მოქალაქეების უფლებების შელახვის ფაქტები. ზოგიერთმა შეიძლება არგუმენტად ის ფაქტი მოიხმოს, რომ ცხინვალელი სეპარატისტები არანაკლებ დანაშაულს სჩადიოდნენ ეთნიკურად ქართველი მოსახლეობის მიმართ. თუმცა, ამ მოკლე ნარკვევში ამის გარკვევის არც ამოცანა დგას და არც ადგილია. ცხადია, ძალადობა ორმხრივი იყო, მაგრამ ერთი მხარის მიერ ჩადენილი დანაშაული არ ამართლებს იგივეს მეორე მხარეს. მითუმეტეს, რომ ეთნიკურად ოსი მოქალაქეების შევიწროების და მათი იძულებითი გასახლების ფაქტები არ იყო მხოლოდ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის გეოგრაფიით შემოსაზღვრული. 

ოსები საქართველოს ტერიტორიაზე დღესაც ცხოვრობენ ცხინვალის რეგიონის გარეთ, იქნება ეს შიდა ქართლში, დედაქალაქში, კახეთში, სამცხე-ჯავახეთში თუ სხვა რეგიონებში. 1990-იანი წლების დასაწყისში ოსების შევიწროება, მათი სამსახურებიდან დათხოვნა და საცხოვრებელი ადგილებიდან იძულებით აყრა ამ მხარეებსაც შეეხო. მსგავსი ძალადობით დაზარალებული ბევრი ადამიანი საცხოვრებლად სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ოლქში, რუსეთის ფედერაციის კუთვნილ ჩრდილოეთ ოსეთში, საკუთრივ რუსეთსა თუ სხვა ქვეყნებში გადავიდა. მათ მიერ საქართველოში შექმნილი ქონება, რომელსაც არ შეიძლება მხოლოდ მატერიალური საზომით შევხედოთ და მათში ჩადებული შრომის და ენერგიის ემოციურ-სიმბოლური განზომილება დავივიწყოთ, დაკარგულია. მკითხველისთვის სიტყვა - „დაკარგულია“ შესაძლოა, ასევე არ მოიცავდეს „დამკარგავისთვის“ ნაცნობ ტკივილს, ტრავმას და სინანულს, რომელიც მატერიალურად ასევე არ იზომება. 

ადამიანის უფლებათა ცენტრის მიერ დაწყებული პროექტი - „ქართველი და ოსი ხალხების საერთო პრობლემების შესახებ დიალოგი“ სამართლებრივ-ქონებრივი ჩარჩოებით არის განსაზღვრული, მაგრამ აუცილებლად გააჩნია ზემოთ აღნიშნული ემოციური განზომილებაც, ვინაიდან სამართლიანობის უზრუნველყოფას ისახავს მიზნად. 

რა თქმა უნდა, ათასობით ეთნიკურად ქართველი დაზარალდა ამ კონფლიქტის გამო, მათაც დაკარგეს ქონება და სიცოცხლე.  ვინ არის პასუხისმგებელი მათ მიმართ, ვინ უნდა უზრუნველყოს სამართლიანობა მათთვის? აქ ჯერჯერობით პასუხი შეუძლებელია, გვქონდეს. მათ უბედურებაში დამნაშავე მხარე რთული საიდინტიფიკაციო არაა, მაგრამ მას ასევე აქვს დრო და შესაძლებლობა, ამ საკითხზე იფიქროს. ჩემი აზრით, მოცემულ მომენტში, რახან საქართველოში არიან საზოგადოებრივი ჯგუფები და ორგანიზაციები, რომლებიც მსჯელობენ ეთნიკური ოსების მიმართ ჩადენილ დანაშაულზე, უკვე ნიშნავს იმას, რომ საქართველოში დადგა დრო, გავიაზროთ, რა მოხდა და დაზარალებულებს შესაბამისი სამართლიანი დამოკიდებულება შევაგებოთ. ცხადია, არ შეიძლება, გულუბრყვილოდ გვჯეროდეს, რომ ჩვენს ქვეყანაში ყველა ამ ერთ აზრზე დგას და ყველას ერთნაირად ესმის ამ საკითხის ან სიმწვავე დაზარალებულებისთვის, ან აქტუალობა სახელმწიფოსთვის, რომელსაც ჭირდება საკუთარ ტრავმულ წარსულს თვალი გაუსწოროს. 

რა საჭიროა წარსულში დაბრუნება და იმის გაცოცხლება რაც არავის „ახსოვს“? პრობლემა სწორედ ისაა, რომ მსგავსი გამოცდილებების დავიწყება არ ხდება. სახელმწიფოს სახელით ჩადენილი ძალადობა და დანაშაული კვალს ტოვებს არა მხოლოდ ცალკეულ ადამიანებში, ვინც ამ უსამართლობის ობიექტი იყო, იგი ასევე ტოვებს კვალს თვითმხილველებში, მომსწრეებსა და თავად მოძალადეებში. ეს ტრავმა ამიტომ არაა მხოლოდ ცალკეული ადამიანების და ოჯახების, რომლებმაც მშობლიური მხარე მიატოვეს, ქონება დაკარგეს და იციან ვისი გამოისობითაც. ეს ტრავმა საზოგადოდ საქართველოს სახელმწიფოსი და მისი საზოგადოებისაა, მიუხედავად იმისა, ყველა ერთნაირადაა ინფორმირებული თუ არა ამის შესახებ. სანამ ძალადობის შესახებ მეხსიერება ცოცხალია და მისი სიცოცხლე არაა ერთ თაობაზე მიბმული და არც ერთ კონკრეტულ ეთნიკურ იდენტობას ებმის, ყოველთვის იქნებიან ბრალმდებლები, მათი გულშემატკივრები, ასევე - დანაშაულის გრძნობით შეპყრობილი ადამიანები, რომლებიც საზოგადოებაში თავისი წილი შიშებით და მოუგვარებელი შფოთვებით შესაბამის საზოგადო განწყობებს თუ ქცევის მოდელებს შექმნიან, რაც თავდაცვით, ძალადობრივ და აგრესიულ მოდუსში იქნება ასახული, რაც თავის მხრივ კონფლიქტის და ძალადობის გაუთავებელ ციკლს ქმნის საჯარო ცხოვრებაში. 

უკეთ რომ გავიგოთ, რატომაა ამ ყველაფრისგან არათუ გათავისუფლება, არამედ მისი გააზრება აუცილებელი, შემოგთავაზებთ მცირე მსჯელობას, რას ნიშნავს საჯარო სივრცე და რა გავლენა აქვს მასზე ტრავმულ მეხსიერებას. შესაბამისად, მცირე მონახაზსაც შემოგთავაზებთ, თუ როგორ შეიძლება ტრავმული მეხსიერების გააზრება, სამართლიანობის უზრუნველყოფა და ამის საშუალებით საჯარო სივრცის გაჯანსაღება.  

სახელმწიფო და საჯარო სივრცე

საქართველომ თავისი სახელმწიფოებრიობა სისხლითა და დიდი მსხვერპლით მოიპოვა. ერთი მხრივ, ეს ისტორია ჰეროიზაციისა და რომანტიზაციის საბურველშია წარმოჩენილი, მეორე მხრივ კი ცალკეული ადამიანის უბედობის ამბავიცაა. მით უფრო, როდესაც საქმე ეხება არა იმ ადამიანებს, რომლებიც ისტორიის ყოფით თხრობაში სახელმწიფოს კი არ შეეწირნენ, არამედ შეწირეს. ზემოთ დაწყებული მსჯელობა რომ გადმოვიტანოთ, „შეწირულებში“ სწორედ ეთნიკური ოსები შეიძლება მოვიაზროთ. რახან სახელმწიფოს დაბადებას ამ შინაარსებში ვხედავთ, მის სიცოცხლესაც მსგავსი დატვირთვის სიტყვებით აღვწერთ. შესაბამისად, სახელმწიფო და მისი შემქმნელი საზოგადოება უბრალოდ წესები და მართვის პრაქტიკა კი არაა, იგი ემოციური და ირაციონალური კატეგორიების გაცვლის გარემოა და მორალურ-სიმბოლური შინაარსი აქვს. შესაბამისად, არც პოლიტიკაა უბრალოდ ძალაუფლებისთვის ბრძოლა და მართვა. იგი ამ შინაარსების მუდმივი დუღილის პროცესია, რომელშიც საზოგადოებრივი აზრის წარმოქმნის შესაძლებლობა არსებობს და რაც საჯარო სივრცის იმანენტური თვისებაა.

თუ მივყვებით, იურგენ ჰაბერმასის მტკიცებას, რომ ყოველი საუბარი და შეკრება, რომელიც საჯარო სივრცეს ქმნის, რომელშიც იწარმოება საერთო შინაარსები და წარმოდგენები საერთო საზრუნავებზე, იძლევა საჯაროობის ცნებას, მაშინ საერთო საზრუნვათან დაკავშირებული ის შინაარსები, რომლებსაც ჩვენ ვქმნით, განსაზღვრავს ჩვენი, როგორც საზოგადოების საჯარო სხეულის განვითარების ხარისხს და ხასიათს. თუკი, 1990-ანი წლების მსხვერპლნი, ჩვენს შემთხვევაში - კონკრეტულად ის ადამიანები, რომლებმაც ქონება და მასთან დაკავშირებული ემოციურ-სიმბოლური კაპიტალი დაკარგეს და უცხო ქვეყნებში გადაიხვეწნენ, ამ მსჯელობის საგანი არ არიან, მაშინ ჩვენი საჯარო სივრცე მოკლებულია თანაგრძნობას და სამართლიანობის გრძნობას. აქ ცხადია, ისმის კითხვა - გვსურს თუ არა ასეთი საზოგადოება ვიყოთ? შესაბამისად, საჯარო სივრცე აუცილებლად იტევს და ამუშავებს მორალურ შინაარსებს და არა მხოლოდ რაციონალობის ჩარჩოთი გამართლებულ პოლიტიკურ მოთხოვნებს და გადაწყვეტილებებს. ამასთან, ასევე გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ საჯარო სივრცე ინკლუზიური უნდა იყოს მათ მიმართ, ვისაც „ჩვენს“ ნაწილად მივიჩნევთ, ანუ იმ საზოგადოს და საერთოს განხილვაში, რაზეც ჰაბერმასი მსჯელობს, ჩართული უნდა იყვნენ ისინი, ვინც „ჩვენად” მიგვაჩნია. აქ შემდეგი კითხვა იბადება: თუკი „ჩვენად“ 1990-იანი წლების ომებით დაზარალებულ ოსებს არ ვგულისხმობთ, და დავაკონკრეტებ - არა ცხინვალის რეგიონიდან, სადაც საქართველოს ხელისუფლების ეფექტური კონტროლი არ ხორციელდება, არამედ - საქართველოს სხვა რეგიონებიდან, მაშინ ვის აქვს უფლება იყოს „ჩვენ“ და ვის არა? ეს კითხვა ჩემი აზრით, მხოლოდ ოსებს აღარ შეეხება და შეიძლება, სხვა ნიშნით გამორჩეულ იდენტობის ჯგუფებსაც მოიცავდეს. თუმცა, ამ შემთხვევაში, ქართულ-ოსური კონფლიქტით დაზარალებულ ოს მოქალაქეებზე ვიმსჯელოთ. ამ თვალსაზრისით, შეიძლება, ვინმემ საწინააღმდეგო აზრიც გამოთქვას. ამ ადამიანების უმეტესობა ხომ დღესდღეობით რუსეთის მოქალაქეა და პოლიტიკური თვალსაზრისით ვერ შემოვლენ იმ სამსჯელო სივრცეში, რასაც „ჩვენ“ ჰქვია. ამისდა მიუხედავად, ემოციური, მორალური და სიმბოლური ურთიერთკავშირების შესახებ არგუმენტს რომ დავუბრუნდეთ, რომელიც საქართველოს შემთხვევაში ტრავმირებული, გაყოფილი ოჯახების, სანათესაოს და სამეზობლო თემში დარჩენილი მეხსიერებით გამოიხატება, ეს პოლიტიკური არგუმენტი ტექნიკურ წინაღობად იქცევა. ამ ადამიანების საქართველოს საზოგადოების პოლიტიკური და ეკონომიკური სივრციდან ძალადობრივად განდევნის მიუხედავად, ისინი ამ სივრცესთან კავშირს ინარჩუნებენ დარღვეული სამართლიანობის გრძნობის და მასზე მეხსიერების წყალობით. შესაბამისად, შეიძლება თუ არა „ჩვენ“ ფორმალურად მოქალაქეობის საფუძველზე განსაზღვრული ჯგუფი იყოს, ღია კითხვად რჩება. ასევე, ღია რჩება საკითხი, შეიძლება თუ არა ქონებრივი უფლებების აღდგენაზე მსჯელობა ამ ადამიანების გარეშე? ჩემი აზრით, აუცილებელია, მათი ჩართულობა და მათი ხმის საქართველოს საჯარო სივრცეში გაჟღერება, არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ასე ფიქრობს საზოგადოების მცირე ნაწილი, რომელსაც სამართლიანობაზე ფიქრის და მსჯელობის ფუფუნება აქვს, არამედ ამას ითხოვს სამართლიანობის პრინციპი, რომელიც დარღვეულია და რაზეც აწყობილი უნდა იყოს „ჩვენი“ საჯარო ცხოვრება.  

ცხადია, მოცემულ მსჯელობას ექნება წინააღმდეგობა იმ არგუმენტის გათვალისწინებით, რომ კერძო წუხილი, მით უფრო თუ უცხო და კიდევ უარესი - საქართველოს ტერიტორიების მიმტაცებელი ქვეყნის მოქალაქეობის მქონე პირებს შეეხება, არ შეიძლება „ჩვენი“ საზოგადო სივრცის წუხილად იქცეს. ამ არგუმენტის საწინააღმდეგოდ, გარდა ზემოთ აღნიშნული მოქალაქეობის საკითხის პოლიტიკურად ტექნიკურობისა, ყურადღებას გავამახვილებდი საჯარო სივრცის იმ მახასიათებელზე, რომელიც სარგებლის გაცემის ორმხრივობას ხსნის. ჩარლზ ტეილორი ამ ორმხრივობას ხედავს თანამედროვე საზოგადოების ხასიათის განსაზღვრაში, რომელიც ჩადებულია თანამედროვე ერისა და სახელმწიფოს ბირთვში. ის ხედავს ცვლილებას მორალური წესრიგის განსაზღვრაში, რომელიც ეფუძნება ორმხრივი სარგებლის გამომუშავების ჰორიზონტალურ ხასიათს, რომელიც განასხვავებს ამ პროცესის ტრადიციულ იერარქიულ სტრუქტურას, სადაც სხვადასხვა სახის სარგებელი გროვდებოდა და ნაწილდებოდა უფლებამოსილი სოციალური და პოლიტიკური ინსტიტუტების მეშვეობით (საზოგადოებრივი ჯგუფები, ასოციაციები, სოციალურ-პოლიტიკური ინსტიტუტები, ეკლესია და ა.შ.) . ეს ნიშნავს საჯარო განხილვის სივრცეში იდენტობების და ტექნიკური ბარიერების მოხსნას და იმაზე ორიენტირებას, თუ რას იღებს კერძო „მე“ და საზოგადო „ჩვენ“, და შესაბამისად რამდენად ქმნის კერძო სარგებელი საზოგადოს. ამ მსჯელობას თუ ჩვენი წუხილის საგანს მოვარგებთ, მარტივ კითხვას მივიღებთ: მიუხედავად იმისა, რომ ვსაუბრობთ ადამიანებზე, რომლებმაც საქართველოს მოქალაქეობა დაკარგეს  (არა საკუთარი ნებით) და უცხო ქვეყნის, პირველ რიგში - რუსეთის მოქალაქეობა მიიღეს, რა სარგებელს მიიღებს საქართველოს სახელმწიფო და საზოგადოება? წმინდად აკადემიური კუთხით თუ მივუდგებით, ამ კითხვას შეიძლება კითხვების მთელი კასკადი მივაყოლოთ: ვინ (და როგორ) სარგებლობს ამით? როგორ ესმით სარგებელი? როგორ განსაზღვრავს დაკარგულ საკუთრებაზე განხილვის ეს პროცესი ხელისუფლების ლეგიტიმურობას? და როგორ და რატომ მოითხოვს პოლიტიკა (საზოგადოებრივი სფერო) ამ მსჯელობებს? აქ, ტეილორისეული მსჯელობის კვალდაკვალ დაისმება კითხვა: ხდება თუ არა გადასვლა ვერტიკალური იერარქიიდან ჰორიზონტალურ ორმხრივობაზე და როგორ განსაზღვრავს იგი სახელმწიფოს პოლიტიკური ძალაუფლების ლეგიტიმურობას საჯარო სივრცეში. 

რა თქმა უნდა, ფაქტი არ არის, რომ საქართველოში თანამედროვეობა და საზოგადოება სწორედ ამ გზით ერევა ერთმანეთს. საჯარო სივრცეში ულტრამემარჯვენეების აღზევება გვიჩვენებს, რომ ცრურწმენა და პარტიკულარული ჯგუფური ღირებულებები ასევე არის საჯარო სფეროს ნაწილი და იწვევს შეჯახებებს სხვადასხვა იდენტობასა და პოლიტიკურ ჯგუფებს შორის და რაციონალურობა და მსჯელობა არ არის საზოგადოების ერთადერთი მამოძრავებელი ძალა. შესაბამისად, წინააღმდეგობა ცალკეული პირების მხრიდან 1990-იანი წლების ეთნიკურ ნიადაგზე ჩადენილი დანაშაულის აღიარების მიმართ დიდი იქნება. ეს თავის მხრივ მოგვცემს ვითარებას, რომელშიც ძალადობის კვალი და მისი მეხსიერება შენარჩუნებული იქნება და საჯარო სივრცე ვერ ტრანსფორმირდება ორმხრივ სარგებელზე ორიენტირებულ ურთიერთობათა ჩარჩოდ, რომელშიც სარგებლის გაგება არ იქნება მხოლოდ მატერიალურ კატეგორიებში აღბეჭდილი და აუცილებლად იგულისხმებს სამართლიანობის უზენაესობას, როგორც საყოველთაო სარგებელს. თუ თეორიულად მაინც წარმოვიდგენთ, რომ საქართველოს სახელმწიფო და საჯარო სივრცე მზადაა, განიხილოს და მსჯელობის საგნად აქციოს, და შესაბამისად, დააკმაყოფილოს 1990-იანი წლების ძალადობის შედეგად დაზარალებული საქართველოს მოქალაქეობის მქონე თუ არმქონე ოსების წუხილი, შეიძლება, ვივარაუდოთ, რომ რამდენიმე საკითხი მაინც გადაიჭრება:

1.    „ჩვენი“ თანდაყოლილი ტრავმების ნაწილი მაინც იქნება მიღებული და გააზრებული; 
2.    მოიხსნება რიგი საზოგადოებრივი ჯგუფების შფოთვა, მათ შორის - იმ ეთნიკური ქართველების, ვინც ან მომსწრეა ამ შემთხვევების, ან ნათესაური კავშირებით ამავე ტრავმის მოზიარე და მატარებელია, ან თვითონ იყო ძალადობის ინიციატორი; 
3.    საჯარო სივრცეში ამ გამყოფი ხაზების გაღრმავების და კონფლიქტის წრეზე ტრიალის ტვირთი შემსუბუქდება. 
შეიძლება სწორედ ეს ჰიპოთეტიური სარგებელი იყოს გადანაწილებული საზოგადოების და საჯარო სივრცის თითოეულ წევრზე სწორედ იმ კუთხით, რომ ერთი პოსტკონფლიქტური სასაუბრო და მტკივნეული თემა მაინც იქნება ამოწურული. ცხადია, ეს საყოველთაო სარგებელი კოლექტიური კათარზისის და შვების საფუძველი მხოლოდ ნაწილობრივ შეიძლება გახდეს, მაგრამ მცირედი ცვლილებებით იწყება დიდი ტრანსფორმაცია, რომელიც საქართველოს და ჩვენს საზოგადოებას გასავლელი აქვს.
 
საჯარო სხეულის ტრავმისგან განკურნების აუცილებლობა

1990-იან წლებში მომხდარისადმი დამოკიდებულება, მისი ინტერპრეტაცია და წარმოდგენა დროთა განმავლობაში იცვლება. შედეგად, მონაწილეთა ან ტრავმული მოვლენის მოწმეთა ხმები მომავალი თაობების ცხოვრებაზე ახდენს გავლენას. აღიქმება არა თავად მოვლენა, არამედ მისი სურათ-ხატება, რომელიც შეესაბამება ნარატივს, რომლის მისაღებად საზოგადოების ყველა წევრი არის მზად. ორივე - ტრავმა და მეხსიერება მოქმედებს, როგორც იდენტობის საფუძველი და სწორედ იდენტობის კრიზისია ტრავმის წყარო და, თავის მხრივ, ტრავმის პროცესი იწვევს ახალი იდენტობის გაჩენას . შესაბამისად, კოლექტიურ ტრავმასთან გამკლავება, მისი „დამუშავება“, საჯარო სივრცის ერთ-ერთი ამოცანაა, რისი თავის გართმევის შემთხვევაშიც იგი ამა თუ იმ ხასიათს იღებს, შესაბამის გავლენას ახდენს პოლიტიკურ სისტემაზეც. მაგალითად, რამდენადაც ძლიერი იქნება ტრავმის დათრგუნვის და მისი ხმების მატარებლების გარიყვის ძალისხმევა, მით უფრო მობილიზაციური და ნაკლებად პლურალისტური იქნება საჯარო სივრცე, და შესაბამისად პოლიტიკური სისტემაც, რომელიც ან მერყევი იქნება დემოკრატიასა და არა დემოკრატიას შორის, ან სტაბილურად ავტორიტარული შეიძლება იყოს. 

ტრავმულ მეხსიერებასთან და მის მატარებელ განცდებთან გამკლავებისთვის და საზოგადოების დეტრავმატიზაციისთვის აუცილებელია კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმა და შესაბამისად პოზიტიური ტრანსფორმაციის ხელშეწყობა. საჭიროა, საზოგადოების პოლიტიკურ ველში და საჯარო სივრცეში რეფლექსია, განსაკუთრებით - მათთან, ვინც ტრავმის რეპრეზენტაციის ინფრასტრუქტურაშია ჩართული. უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელი იქნება იმ აქტორების იდენტიფიცირება, ვინც ან კავშირშია ოსი ეროვნების მოქალაქეების ტკივილებთან ან შეუძლია მათი წუხილების წარმოჩენა. ეს ნიშნავს იმას, რომ საჭიროა არა მხოლოდ მსხვერპლისთვის საჯარო სივრცის დათმობა, არამედ მათთან მუშაობაც, ვისაც ამ სივრცესთან აქვს შეხება, მაგალითად - პოლიტიკოსებს და სხვადასხვა მედიის წარმომადგენლებს, მათ შორის - ვიზუალური და საშემსრულებლო ხელოვნებისა და კინემატოგრაფიის წარმომადგენლებსაც, რომლებსაც ძალუძთ შესაბამის აუდიტორიებამდე სათქმელის მიტანა და რეფლექსიის წახალისება. ვვარაუდობ, რომ ამ გარემოსთან მუშაობა გადამწყვეტია იმის გამო, რომ ისინი პასუხისმგებელნი არიან ტრავმის გამოსახვის არსებული ენების რეპროდუცირებაზე, ან შეიძლება იყვნენ ახალი სურათების ან სიმბოლოების შემქმნელები, რომლებსაც შეუძლიათ შეცვალონ საზოგადოების დამოკიდებულება კოლექტიური ტრავმის მიმართ. ეს ვარაუდები დაფუძნებულია დომინიკ ლაკაპრას მიერ შემუშავებულ მიდგომებზე, რომელიც საუბრობს ტრავმის „გათამაშების“ (act out) და „გადამუშავების“ (working out) შესახებ. მაგალითად, ტრავმული მოვლენების წარმოდგენისას, ხშირად შეგვიძლია, ვისაუბროთ ტრავმის „გათამაშებაზე“ კონკრეტული პოლიტიკური მიზნებით და არა „გადამუშავებაზე“, რაც საჯარო სხეულის გაჯანსაღებას შეუწყობდა ხელს.  ჩვენ როცა ვამრავლებთ, „ვათამაშებთ“ ტრავმულ სიტუაციას, ჩვენ უბრალოდ ვცხოვრობთ წარსულში, არ ვაანალიზებთ მას, უბრალოდ, ისევ „წარმოვიდგენთ“. თავის მხრივ, „გადამუშავება“ დაკავშირებულია სწორედ სიტუაციის გადახედვასთან, ცრურწმენებისგან გათავისუფლებასთან და „ახალი“ რეალობის შექმნასთან . ამიტომ, საჭირო იქნება საჯარო რეფლექსია და დისკუსია, რომელიც მათ „გათამაშების“ მიდგომას დააშორებს; ასევე - იმ სააზროვნო მოდუსს დააშორებს, რომელშიც სტერეოტიპებზე და ცრურწმენებზე დაფუძნებით ყოველთვის შეიძლება მსხვერპლის დადანაშაულება და სხვადასხვა შეფასებით ჩარჩოში მისი მოქცევა, როგორიცაა: „პროვოკატორი“, „მოღალატე“, „სეპარატისტი“, „ჩამოსული“ და ა.შ.  ამ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი „გადამუშავების“ ტრანსფორმაციულ ჩარჩოში ჩაღრმავება, სადაც დამდგარი რეალობის, ფაქტების გათვალისწინება და მათთვის თვალის გასწორებაა აუცილებელი: ვინ რა დაკარგა, როგორ და რა ტკივილი განიცადა.

ამ მიზნით, როგორც ჯეფრი ალექსანდერი აყალიბებს, მნიშვნელოვანი იქნება შემდეგ კითხვებზე პასუხის გაცემა :
1.    რა არის ტკივილის სათავე, კონკრეტულად რა მოხდა?
2.    როგორია მსხვერპლის ბუნება, რომელმაც ეს ტკივილი განიცადა: იყვნენ ისინი ცალკეული პირები თუ საზოგადოების კონკრეტული ჯგუფები? 
3.    არის თუ არა მსხვერპლთა კავშირი უფრო ფართო აუდიტორიასთან, მთელ საზოგადოებასთან? მაგალითად, ოსების ტკივილი მხოლოდ ოსებისაა თუ სხვა ნიშნით განსაზღვრულ საზოგადოებრივ ჯგუფებსაც გადაეცემათ, როგორიცაა: შერეული ოჯახები, სხვა ეთნიკური ჯგუფები, ძალადობაში მონაწილე პირები და ჯგუფები და ა.შ.
4.    ტრავმის „გადამუშავება“ მოითხოვს პასუხს კითხვაზე „ვინ არის დამნაშავე?“ ამ კითხვის დასმის შემდეგ ჩნდება ტრავმის რეპრეზენტაცია, რომელიც წარმოდგენილი იქნება სამართალში (სასამართლო საქმეები), ლიტერატურული თუ ვიზუალური ხელოვნების სფეროში, მეცნიერებაში (კვლევები და შესაბამისი პუბლიკაციები), მედიაში და ა.შ. 

ამ კითხვების საჯარო სივრცეში განხილვა საზოგადოების წევრებს საშუალებას მისცემს, დაფიქრდნენ იმაზე, თუ როგორ ვსაუბრობთ მსხვერპლის და ტრავმის შესახებ. საჯარო განხილვის ერთ-ერთი მიზანი შეიძლება იყოს ტრავმის წარმოჩენასთან, რეპრეზენტაციასთან დაკავშირებული საზოგადოებაში არსებულ წინააღმდეგობებზე დაფიქრების სტიმულირება . რა გვიშლის ხელს, ვაღიაროთ მსხვერპლი მსხვერპლად და მიღებული ტრავმის შემსუბუქებაში ემოციურ-სიმბოლური (პოლიტიკური ჟესტი) და მატერიალური კომპენსაციით დავეხმაროთ? 

წარსულის ტრავმულ მოვლენებთან და მათ რეპრეზენტაციასთან შეხებისას, ასევე მნიშვნელოვანია მედიისა და პოლიტიკური ელიტების ძალაუფლების გააზრება, რათა არ მოხდეს კოლექტიური იდენტობის ფუნდამენტური ასპექტების ინსტრუმენტალიზაცია, რომელიც კულტურულ ტრავმაში გამოიხატება. თავად კულტურული ტრავმის კონცეფცია გულისხმობს, რომ მისი სუბიექტები არ არიან თვითმხილველები, ან ტრავმული მოვლენის მონაწილეები. ისინი არიან მათი შთამომავლები ან მომავალი თაობების წარმომადგენლები. აქ მნიშვნელოვანია მედიის უნარი - არა მხოლოდ წარმოაჩინოს ტრავმა, არამედ გაიაზროს და შეაფასოს საკუთარი პასუხისმგებლობა ტრავმის მედიალიზაციის შედეგების თვალსაზრისით. ეს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი არგუმენტია იმაზე დასაფიქრებლად, თუ რატომაა საჭირო 1990-იანი წლების ტრავმული მოვლენების ზოგადად, და კონკრეტულად ოს მოქალაქეებთან დაკავშირებით გააზრება და „გადამუშავება”. 

აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანი იქნება, რომ მედიამ სწორად მოახდინოს ტრავმის რეპრეზენტაციის მისადაგება თავად ისტორიულ მოვლენასთან, რაც იწვევს დამაჯერებლობის ზრდას და მსჯელობის ემოციურად გაჯერებას. აქვე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ეს პროცესი ორმხრივია. ერთის მხრივ, მედიას შეუძლია გადასცეს ინფორმაცია იმ ტრავმული მოვლენების შესახებ, რომლებიც სხვაგვარად უცნობი დარჩებოდა შთამომავლებისთვის. ხოლო მეორეს მხრივ, ისინი აქტიურად მონაწილეობენ თავად ტრავმული დისკურსის შექმნაში, მოქმედებენ როგორც ტრავმის გააქტიურების საშუალება. ამ შემთხვევაში წამყვან როლს ასრულებს მოწმის ფიგურა, რომელიც ისევე აუცილებელია როგორც ინტერპრეტატორის ფიგურა, როგორც რეპრეზენტაციის და ავთენტურობის წინაპირობა, რაც საშუალებას იძლევა მინიმუმ ტრავმის კვალზე მიუთითოს, განდევნილ მეხსიერებას წყაროსთან დაბრუნების შესაძლებლობა მისცეს, რაც აუცილებელია ტრავმის „გადამუშავების“ და საჯარო სივრცის გაჯანსაღებისთვის.

დაბოლოს, წარსულის მედიალიზაციის ამ კიდევ ერთი საფრთხის გათვალისწინებით, შეგვიძლია, დავსვათ საკითხი ტრავმის რეპრეზენტატორის მოტივაციის და საზოგადოების საჭიროებების შესახებ, რაც განსაზღვრავს მათ მიერვე აგებულ ტრავმულ დისკურსს . რეპრეზენტატორები (ჩვენს შემთხვევაში -არასამთავრობო ორგანიზაციები და უფლებადამცველები) ორიენტირებულნი არიან საზოგადოებრივი ინტერესის მობილიზებაზე და საჯარო საწუხარზე მისი ყურადღების შენარჩუნებაზე. ამიტომ მათ უფრო მეტი ფოკუსი აქვთ ტრავმაზე. ისინი იზრუნებენ, რომ მხარდაჭერა მოიპოვონ პოლიტიკური პარტიებისგან და დააინტერესონ სხვადასხვა მედია, რომ თავიანთ აუდიტორიებს ესაუბრონ ტრავმაზე. შესაბამისად, მათ ექნებათ საჯარო სივრცეში ტეილორისეული გაგებით ორმხრივი ჰორიზონტალური ურთიერთსარგებლიანობის პროცესის წახალისების ამოცანა. მათი ფუნქცია ძველი შინაარსების გააზრების გზით და სიახლის შემოტანით საჯარო სივრცის სიჯანსაღის და უნივერსალურ მორალურ კრიტერიუმებთან შესაბამისობაში წარმართული საჯარო რეფლექსიის მხარდაჭერაა. ეს თავის მხრივ უდავოდ მოახდენს გავლენას საქართველოს საზოგადოების და სახელმწიფოს საჯარო განხილვის სივრცეში საზოგადო სიკეთის განმსაზღვრელი მორალური კრიტერიუმების გააზრებაზე და შესაბამისი პოლიტიკის კეთების აუცილებლობის დადგომაზე.

ფოტო: ვლადიმირ სვარცევიჩი. ანასტასია სვარცევიჩის არქივიდან.