როგორ ჩაუქრა საქართველოს „დემოკრატიის შუქურა“

ადამიანის უფლებების უხეში დარღვევები საქართველოში ფაქტიურად მოუგვარებელ პრობლემად იქცა. ნოემბერში განვითარებულმა მოვლენებმა კი ჩვენს ქვეყანას, სახალხო დამცველის განცხადებით, საბოლოოდ ჩამოხსნა „დემოკრატიის შუქურის“ იმიჯი. „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ გთავაზობთ ინტერვიუს სოზარ სუბართან.

ჟურნალისტი: ადამიანის უფლებებზე თქვენ, რამდენიმე წლის წინ როგორც ჟურნალისტი ისე მუშაობდით. ბოლო წლებია კი სახალხო დამცველის პოსტზე გიწევთ უფლებების დაცვა. საინტერესოა, როგორი იყო სიტუაცია ვარდების რევოლუციამდე და რა შეიცვალა მას შემდეგ?

სოზარ სუბარი: ძირითად განსხვავებას მივუთითებ. შევარდნაძის პერიოდში მთავარი პრობლემა ის არშემდგარი სახელმწიფო ინსტიტუტები იყო, რომლებიც ვერ ან არ მართავდნენ თავიანთ სფეროში არსებულ ვითარებას. ანარქია და ქაოსი - ეს იყო ადამიანის უფლებების დარღვევის ერთ-ერთი უმთავრესი წყარო. იმ პერიოდში ორი თუ სამი წლის განმავლობაში ერთ-ერთ ამბოხებული პოლკოვნიკის ელიავას დაპატიმრებას ვერ ახერხებდნენ. ის ხელისუფლების დამხობით იმუქრებოდა. ხელისუფლება კი აცხადებდა, რომ იმის გამო, რომ ის ტყეში იყო გახიზნული, ვერ აკავებდნენ. თუმცა აღსანიშნავია, რომ ელიავას  მტავარი შტაბი სენაკის ცენტრში, გამგეობასა და პოლიციის შენობების გვერდით ჰქონდა შექმნილი. ჟურნალისტებიც ადვილად ახერხებდნენ მასთან დაკავშირებას და პირდაპირ რესტორანში უღებდნენ ინტერვიუებს. პოლიცია კი მის დაკავებას ვერაფრით ახერხებდა. პრაქტიკულად კანონი აღარ კანონობდა. როდესაც ეს ასე ხდება, ადამიანის უფლებები, რა თქმა უნდა, ხშირად ირღვევა. დღეს კი ყველაფერი პირიქით შემოტრიალდა. გვაქვს ძალიან მკაცრი ინსტიტუციები, მაგალითად პოლიცია, პროკურატურა, რომლებიც იმასაც კი აკონტროლებენ, რასაც წესით, არ უნდა აკონტროლებდნენ. უსმენენ ყველას. ნებისმიერი ადგილობრივი ბიუჯეტის თანხებს პროკურატურა განკარგავს. ახლა უკვე სრულიად სხვა ტიპის პრობლემაში გადავიჭერით - ქაოსიდან სრულ ცენტრალიზმამდე, რაც ასევე ქაოსია, რადგან გადაწყვეტილებებს ძირითადად რამდენიმე ადამიანი იღებს. თუ უფრო დავაკონკრეტებთ, მაგალითად არის წინსვლა რელიგიისა და აღმსარებლობის თავისუფლებაში. დღეს ისე აღარ ირღვევა რელიგიური უმცირესობების პრობლემები, როგორც ვარდების რევოლუციამდე. პოლიციაში ხალხს შედარებით ნაკლებად სცემენ. სასამართლოში ნაკლები კორუფციაა, თუმცა, ისიც აღსანიშნავია, რომ სასამართლო დღეს უფრო მეტად არის დამოკუდებული პროკურატურასა თუ პოლიტიკურ ხელმძღვანელობაზე. გარდა ამისა, აღსანიშნავია, რომ თუკი გარკვეული თანამდებობის პირი დანაშაულს ჩაიდენს, ის ფაქტიურად დაუსჯელი რჩება. წინსვლაა ტრეფიკინგის პრობლემების მხრივაც, მაგრამ არანაირი წინსვლა არ შეინიშნება წამებაში ბრალდებული პოლიციელების დასჯაში. წინ გადადგმული ნაბიჯია, როდესაც ყველა დაკავებულს აღარ სცემენ, მაგრამ ცუდია, როდესაც ირაკლი კოდუა სოდ-ის ხელმძღვანელი დაუსჯელი რჩება: მისი მეგობარი გოგონას ტელეფონზე განხორციელებული ზარის გამო, მან უდანაშაულო ადამიანები დააკავა, ნარკოტიკები გაუკეთა, ყალბი საქმეები შეუთითხნა და 25 წლიან მუხლებს „უკერავს“. მართალია საქმეების გაყალბება ადრეც ხდებოდა, მაგრამ საქმეში რაიმე მტკიცებულება მაინც უნდა ყოფილიყო, დღეს კი ადამიანი შეიძლება ყველანაირი მტკიცებულების გარეშე დასაჯონ ანდა ზეწოლის იარაღად გამოიყენონ საპროცესო შეთანხმება. ზუსტად ახლა, ჩვენ ერთ საქმეს ვსწავლობთ: დააკავეს ადამიანები, რომლებსაც ბრალად იმ ადამიანის მკვლელობის მცდელობას სდებენ, რომელიც მთაში, მწყემსად არის წასული. ბრალდებულებს დაემუქრნენ და არჩევანის წინაშე დააყენეს, ან საპროცესო შეთანხმება ან ციხე. ეს მართლმსაჯულების მკვლელობა და დამარხვაა.

ჟ:როგორ შეაფასებთ სასამართლო დარბაზებში ტელე-აუდიო ჩანაწერების განხორციელების აკრძალვას?

ს.ს.: ასეთი სახის აკრძალვა საქართველოში დღეს ნამდვილად მიუღებელია. ძალიან ბევრ ქვეყანაში სასამართლო დარბაზებში ვიდეო გადაღება და აუდიო ჩაწერა აკრძალულია, მაგრამ იქ ცნობილია მიზეზი, თუ რატომ ფუნქციონირებს ასეთი სახის აკრძალვა: ამას განსასჯელის ინტერესი ითხოვს. ჩვენთან კი სწორედ განსასჯელების ინტერესია, ის, რომ სასამართლოში არსებობდეს გადაღებისა და ჩაწერის უფლება. განსასჯელებს მიაჩნიათ, რომ ეს არის ერთადერთი შანსი იმისა, რომ თუკი ისინი სამართლიან სასამართლოს ვერ ეღირსებიან, საზოგადოებამ ის მაინც შეიტყოს, თუ რამდენად უსამართლო იყო ეს სასამართლო. ჩვენთან აკრძალვის არგუმენტად ის მიზეზი მოიყვანეს, რომ სასამართლო დარბაზს ვიღაცეები განცხადებების გაკეთების ადგილად იყენებდნენ. ასეთ დროს მოსამართლეს აქვს საკმარისი ძალაუფლება იმისათვის, რომ დარბაზში დაამყაროს წესრიგი  - დააჯარიმოს, ადმინისტრაციული პატიმრობა მიუსაჯოს, დარბაზიდან გააძევოს ასეთი პიროვნება. ჩვენი სასამართლოს უსამართლობის ნათელი დადასტურება იყო გირგვლიანის პროცესი, როდესაც მოსამართლე თვალს ხუჭავდა ისეთ ფაქტებზე, როდესაც პროკურორი ბრალდებულებს პირდაპირ პროცესზე მობილურ ტელეფონს აწვდიდა და ისინი იქიდან რაღაც ინფორმაციებს ღებულობდნენ. როდესაც თინათინ ხიდაშელმა, რესპუბლიკური პარტიის წევრმა, მოსამართლეს ამის შესახებ მიუთითა, მოსამართლემ არათუ აღკვეთა მსგავსი ქმედება, არამედ, პირიქით, თავად ხიდაშელი დააჯარიმა. ცხადია, რომ მოსამართლე გაცილებით კომფორტულად იგრძნობს თავს თუ მსგავს ფაქტებს ტელე-კამერები არ დააფიქსირებენ. ამიტომაც აკრძალეს გადაღება. სასამართლოს კამერა კი დარბაზში ხან არის და ხან არა. მაგრამ როდესაც, არის, ცხადია ისეთ ფაქტებს არ დააფიქსირებს, რაც მერე ისევ მათ მოუბრუნდებათ.

ჟ.: საინტერესოა, როგორი განწყობა აქვთ დღესდღეობით საერთაშორისო ორგანიზაციებს, როგორია მათი დამოკიდებულება საქართველოს მიმართ?

ს.ს.: 7 ნოემბერმა საბოლოოდ ჩამოგვსხნა დემოკრატიის შუქურობის იმიჯი და გამოაჩინა საქართველოში არსებული დემოკრატიის რეალური სახე. ჩვენთან იგივე დონის დემოკრატიაა, როგორიც ჩვენიდან აღმოსავლეთით მდებარე მეზობელ ქვეყნებში. თავისთავად ის ფაქტი, რომ საერთაშორისო საზოგადოებამ ჩვენს ქვეყანაში არსებული რეალობა დაინახა, კარგია, მაგრამ ცუდია ის ფაქტი, რომ აქამდე შექმნილი იმიჯის გამო, ჩვენ გვქონდა ევროინტეგრაციის რეალური შანსი, მაგრამ, სამწუხაროდ, 7 ნოემბრის შემდეგ რამდენიმე საფეხურით დავიწიეთ უკან. ეს საფეხურები ჩვენ ხელახლა უნდა გავიაროთ. ისეთი საერთაშორისო ორგანიზაციების შეფასებები, როგორიც არის “Amnesty International” და “Human Rights Watch”, აქამდეც ადეკვატურად აღიქვამდნენ ქვეყანაში მიმდინარე მოვლენებს, მაგრამ უფრო დიდი ორგანიზაციები რატომღაც თავს იკავებდნენ რეალური შეფასებებისაგან. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ აშშ-ს სახელმწიფო დეპარტამენტის შარშანდელ მოხსენებაში საკმაოდ კარგად იყო წარმოჩენილი ის პრობლემები, რომლებიც ადამიანის უფლებების მხრივ დგას საქართველოში. ერთ კონკრეტულ შემთხვევას მოვიყვან, თუ როგორ პასუხობს ჩვენი ხელისუფლება ამგვარ შენიშვნებს: მოხსენებაში მითითებული იყო, რომ საქართველოში ჯერ კიდევ ძალაშია სატელეფონო ურთიერთობები მოსამართლესა და მხარეებს შორის. ჩვენმა ხელისუფლებამ სასწრაფოდ შემოიღო კანონი, რომლის მიხედვითაც იკრძალება ასეთი სატელეფონო კავშირები. მერე რა? ამით რა შეიცვალა? ამით შეიძლება უბრალოდ უცხოელს აუხვიო თვალი, მაგრამ ჩვენ ხომ ვიცით, რომ სასამართლო ისევ ისეთი დამოკიდებულია ხელისუფლებაზე. მთავარია, რომ სასამართლოს მოეხსნას წნეხი. სანამ ეს წნეხი არ მოიხსნება, ჩვენ არაფერი გვეშველება. საბჭოთა კავშირიდან გასვლის უფლება ყველა რესპუბლიკას ჰქონდა, მაგრამ აბა ერთი ვინმე გასულიყო.

ჟ.: თქვენს ანგარიშებში საკმაოდ ბევრი რეკომენდაციაა. საინტერესოა, ამ რეკომენდაციებს თუ ითვალისწინებენ შესაბამისი სტრუქტურები?

ს.ს.: რეკომენდაციების გათვალისწინება ნაწილობრივ ხდება და ვითარებაც იცვლება. თუნდაც მომავალი არჩევნები, რომ ავიღოთ: გათვალისწინებულ იქნა მთელი რიგი კრიტიკული შენიშვნები - დაწყებული შეშის დარიგებიდან თუ საკასო აპარატების გაუქმებიდან, დამთავრებული პატიმრების შეწყალებით თუ საკუთრებასთან დაკავშირებული პოლიტიკის შეცვლით. რომ არ ყოფილიყო ის კრიტიკა, ცხადია, ეს ცვლილებები არ მოხდებოდა. ჩვენ რომ ასეთი ხმაური არ აგვეტეხა საკუთრების ხელყოფასთან დაკავშირებით, რა თქმა უნდა, არაფერი შეიცვლებოდა. ჩვენს მოხსენებებს გარდა ქართული საზოგადოებისა, საერთაშორისო საზოგადოებაც იგებს და ამიტომ ხელისუფლება იძულებულია, რეკომენდაციების მინიმუმი მაინც გაითვალისწინოს. მაგალითისათვის, როდესაც გირგვლიანის მკვლელობა მოხდა, მისი მეგობრები დააკავეს და ბრალად იარაღღის უკანონო ქონა და პოლიციისადმი წინააღმდეგობის გაწევა წაუყენეს. მაშინ ჩემი პირველი მოხსენება გაკეთდა, სადაც მითითებული იყო, რომ ეს უდანაშაულო ადამიანები უნდა გათავისუფლებულიყვნენ, რაც საბოლოო ჯამში შესრულდა კიდეც.

ჟ.: მინდა გკითხოთ კონკრეტულ თემაზე - გამოსახლებებზე. ამ ბოლო ხანებში ერთმანეთზე მიყოლებით გამოასახლეს პოლიტიკური პარტიები და მედია საშუალებები. რას უკავშირებთ ამ გამოსახლებებს?

ს.ს.: რაც შეეხება პოლიტიკური პარტიებისა და მედიასაშუალებების გამოსახლებას, ვერ ვიტყვი, რომ მაინცდამაინც პოლიტიკური მიზეზით გამოასახლეს ისინი, რადგან კონკრეტული და საფუძვლიანი შესწავლის გარეშე, ასე ხელაღებით ვერაფერს ვიტყვი. ბევრი ასეთი საქმე ჯერ კიდევ შესწავლის პროცესშია. ბევრიც დავამთავრეთ. გეტყვით კონკრეტულ ფაქტებს, როდესაც რამდენიმე ხნის წინ მოქალაქეებს ბინის ორდერები გაუუქმეს, მათმა ნაწილმა ჩვენს ოფისს მომართა. საქმეები შევისწავლეთ და 7 საქმეზე ჩვენი დასკვნა არის ცალსახა - მერიამ დაარღვია კანონი. რაღაც ნაწილზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მერიას ჰქონდა უფლება ორდერის ჩამორთმევისა, მაგრამ უფლება და მიზანშეწონილობა ზოგჯერ სხვადასხვა რამეა. როდესაც საუბარია ისეთ ადამიანზე, რომელსაც მთელი საქართველო იცნობს და მთელი საქართველოს თვალის ჩინია, არ შეიძლება მას ყოველგვარი სერიოზული მიზეზის გარეშე გაუუქმო ორდერი.

ჟ.: თქვენი აზრით, ჰყავს თუ არა დღეს საქართველოს პოლიტმატიმრები?

ს.ს.: ძალიან გამიჭირდება ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა. მე არ შემიძლია ვამტკიცო ჩაიდინეს თუ არა დანაშაული იგორ გიორგაძის მომხრეებმა. ჩვენ გვაქვს სასამართლოს გადაწყვეტილება, მაგრამ ჯერ მისი ანალიზი არ გაგვიკეთებია. შესაბამისად, ვერ ვიტყვი ჰქონდა პოლიტიკურ დევნას ადგილი თუ არა. მე დავინახე ტელევიზორში როგორ ამოიღეს ვიღაცის სარდაფიდან ავტომატები, ყუმბართმტყორცნები, მაგრამ არ ვიცი, ეს იარაღი მართლა ეწყო ამ სარდაფში თუ პოლიციამ ჩადო. ჩვენ ამ საქმეს ვსწავლობთ და ჯერჯერობით, ზუსტ პასუხს ვერ გაგცემთ. რაც შეხება ირაკლი ბათიაშვილს, ჩვენ შევისწავლეთ მისი საქმე და დასკვნა არის ცალსახა: ის უკანონო პატიმარია. სასამართლოზე წარმოდგენილი მტკიცებულებები ცალსახად ფალსიფიცირებული იყო. ჰქონდა თუ არა ირაკლი ბათიაშვილს დანაშაული ჩადენილი, ამაზე საუბარი შეიძლება მხოლოდ მას შემდეგ, როდესაც შესაბამისი და რეალური მტკიცებულებები იქნება წარმოდგენილი. სასამართლოზე მხოლოდ ორი მტკიცებულება იყო წარმოდგენილი - ერთი სატელეფონო-აუდიო ჩანაწერი და მეორე მისი განაშიფრი და ისინი ერთმანეთისაგან განსხვავდება. გამომძიებელმა ვერ დაასახელა, რომელი მათგანი შეესაბამებოდა რეალობას და საბოლოოდ გაირკვა, რომ მას საერთოდ არ მოუსმენია ეს ჩანაწერები, მაშინ როგორღა უნდა ვცნოთ ბათიაშვილი დამნაშავედ? მოსამართლეს ეს ვითომ მტკიცებულებები უნდა გდაეყარა და მოეთხოვა, რეალური მტკიცებულებები, თუ მბრალმდებელი სხვას ვერაფერს წარმოადგენდა, მაშინ ბათიაშვილი უნდა გათავისუფლებულიყო. ამიტომ ვამბობ, რომ დღეს ირაკლი ბათიაშვილი არის უდანაშაულო და მის მიმართ სამართლიანი სასამართლოს უფლება დაირღვა.

ჟ.: ვისაუბროთ, ჟურნალისტების წინააღმდეგ განხორციელებულ ქმედებებზეც. საერთოდ ამ ბოლო დროს, ჟურნალისტების უმეტესი ნაწილი ხმამაღლა გამოთქვამს თავის უკმაყოფილებას, ინფორმაციის ხელმიუწვდომლობასთან დაკავშირებით.

ს.ს.: ჩვენს მოხსენებებში არაერთი ფაქტი გვაქვს აღნიშნული, როდესაც ჟურნალისტები ინფორმაციის ხელმიუწვდომლობის გამო ჩივიან. ეს სამწუხარო რეალობაა. შევარდნაძის დროს ჟურნალისტებთან დამოკიდებულება საკმაოდ არაჯანსაღი იყო. ვინ ვისი მეგობარი და ძმაკაცი იყო, ვერ ხვდებოდი. ჟურნალისტები და პოლიტიკოსები ისე ქეიფობდნენ რესტორნებში, თითქოს დიდი ხნის მეგობრები ყოფილიყვნენ. დღეს ეს ასე არ ხდება, გადავლახეთ ერთი მახინჯი ბარიერი, სამაგიეროდ მეორეს წავაწყდით. დღეს არის მედია, რომელიც ხელისუფლების მიერ კონტროლდება და ზუსტად იციან, რა უნდა გადასცენ საზოგადოებას და რა არა, მაგარამ არის კიდევ ერთი მედია, რომელიც აშკარად დისკრიმინაციულ სიტუაციაში იმყოფება. რაც მოხდა ტელე-იმედის, რადიო იმედის, „კავკასიისა“ და“25-ე არხის“ შემთხვევაში, ეს არის დემოკრატიასა და სიტყვის თავისუფლებაზე უარის თქმა.ჩვენ გვაქვს ერთ-ერთი ძალიან ლიბერალური კანონი, გამოხატვის თავისუფლების შესახებ. ამ კანონით, ჟურნალისტის დასჯა შეუძლებელია. მაგრამ „იმედში“ შევარდა სპეც-რაზმი, დალეწეს ყველაფერი, ჟურნალისტები იატაკზე დააწვინეს, შემდეგ რეზინის ტყვიები და გაზის შაშხანები დაუშინეს. პარლამენტის თავმჯდომარის განცხადებით, „იმედის“ აღდგენა მხოლოდ მას შემდეგ შეიძლება, რაც ეს ტელევიზია ობიექტური გახდება. მაგრამ ევროსასამართლო და გამოხატვის შესახევ კნონი გვეუბნება, რომ ის შეიძლება არ იყოს ობიექტური, მაგრამ მაყურებელმა გადაწყვიტოს მიიღის ასეთი ინფორმაცია თუ არა. არაობიექტურობის გამო, შეიძლება ტელევიზია დააჯარიმო, კომენტარი არ მისცე, მაგრამ ის, რომ საერთოდ აკრძალო, ეს დაუშვებელია. ვერ ვიტყვით რომ „იმედი“ არ იყო ტენდენციური, მაგრამ მისი ტენდენციურობის მიუხედავად, ის დიდ როლს თამაშობდა ქვეყანაში სიტყვის თავისუფლების დამკვიდრებაში. თუნდაც ის, რომ საქართველოში არ მოიძებნა არც ერთი ტელევიზია, რომელიც გირგვლიანის მკვლელობას გამოიძიებდა.

ჟ.: როგორ ეხმაურებით სახალხო დამცველის ოფისი 7 ნოემბრის მოვლენებს?

ს.ს.: ჩვენს ოფისში 7 ნოემბრის დარბევასთან დაკავშირებით უამრავი განცხადება შემოვიდა. ჩვენ ეს მონაცემები საერთაშორისო ორგანიზაციებსაც მივაწოდეთ. ფაქტები ეხება ადამიანების ცემას, დაჯარიმებებს, გატაცებებს, დაკავებებს, ტერორს. პოლიციაში იბარებენ პირებს და ამუშავებენ -  ხომ იცით, არჩევნებზე ვის უნდა მისცეთ ხმა, კაბინებში კამერა იქნება დამონტაჟებული, რომელიც თქვენს არჩევანს დააფიქსირებსო. უკვე 100-ზე მეტი განცხადება გვაქვს შესწავლილი, მაგრამ განცხადებების რეალური რაოდენობა გაცილებით მეტია. სიმართლე ვთქვა, შედეგს დიდს არაფერს ველოდები. სახელმწიფო, ცხადია, საკუთარ თავს არ დასჯის. სახელმწიფომ 28 ოქტომბერს ზუგდიდის დარბევაში მონაწილე პირები ფაქტიურად წაახალისა. მაშინ, როდესაც ეს პირები სასტიკად გაუსწორდნენ მშვიდობიანი აქციის მონაწილეებს, სასამართლომ მათ მხოლოდ მინიმალური ჯარიმა დაუწესა. ასე რომ ასეთი ქმედებები ხომ სახელმწიფოს ნებაა.

ჟ.: რამდენიმე დღის წინ დააკავეს სპეცრაზმელის ცემაში ბრალდებული პიროვნება და მას პატიმრობა მიუსაჯეს, როგორ შეაფასებთ ამ ფაქტს?

ს.ს.: ვინც ძალადობა გამოიჩინა, ის ცხადია უნდა დაისაჯოს, მაგრამ როდესაც ამ სპეც-რაზმელის ცემას ყოველ ნახევარ საათში აჩვენებენ, მაშინ ისიც უნდა გვაჩვენონ, რა კადრებს გადასცემდნენ ევროპული და ამერიკული ტელევიზიები -  თუ როგორ სცემდნენ პოლიციელები ასფალტზე დაგდებულ მოქალაქეებს. მოქალაქეების ძალადობა სპეცრაზმელების მიმართ იყო პასუხი იმ ძალადობაზე, რაც სახელმწიფომ მათ მიმართ გამოიჩინა.

ჟ.: როგორ ფიქრობთ, რამდენად მიზანშეწონილი იყო აქციის დასარბევად ამ რაოდენობის იარაღის გამოყენება?

ბუნებრივია, ამ რაოდენობის იარაღის გამოყენების აუცილებლობა, არ არსებობდა. საერთოდ აქციის დაშლის მიზანშეწონილობაც არ არსებობდა. ცხადია, ეს იყო ძალის აბსოლუტური გადაჭარბება. მთელი დღის განმავლობაში რუსთაველის გამზირის თავზე ღრუბელი იდგა. იმდენი გაზი იყო მოწამლული პაციენტების ტანსაცმელზე, რომ მათი საავადმყოფოში გადაყვანის შემდეგ, ახლა უკვე თავად ექიმები იწამლებოდნენ. ეს იყო არა წესრიგის აღდგენის მცდელობა, არამედ პოლიტიკურად მოტივირებული დარბევა და პოლიტიკური მოწინააღმდეგეების დევნა. ჩემს თვალ წინ სცემეს „იმედის“ ჟურნალისტი და უყვიროდნენ  - „ბადრის ძაღლი“ ხარო. მე კი საქართველოს მტრად მომნათლეს და დაუნდობლად მირტყეს.

ნინო თარხნიშვილი, თბილისი